سال ۱۴۰۲ را که مرور می‌کنیم، بسیاری از مسائل و موضوعات، همچنان حل نشده، باقی مانده است. برخی از این مسائل همانند برجام که در دوره‌ای تقبیح می‌شد با آنکه در این دوره مجاز شمرده شد اما همچنان لاینحل باقی مانده است و رنج‌های ناشی از آن، کماکان به آزردن تن نحیف جامعه ادامه می‌دهد.
در آخرین روزهای سال، در روزنامه دولت خواندم "تبادل پیام‌ها و گفت وگوهای غیر مستقیم در عمان میان ایران با امریکا پیرامون رفع تحریم ها در جریان است ( ایرنا، ۲۴ اسفند ۱۴۰۲)."
البته واقف هستیم عبارت "رفع تحریم" برای نشان دادن اقدامی جدید، جایگزین واژه "برجام" که هدف آن رفع تحریم و غیر امنیتی‌سازی ایران بوده، شده است. با خواندن این خبر، از یک‌سو وضع نگران کننده جامعه و توده‌هایی که روز به روز فقیرتر و ناامیدتر می شوند و از سوی دیگر، بلواهایی که برای ممانعت از تداوم برجام در دولت دوازدهم در همین چند سال پیش به پا می‌شد را به خاطر می‌آورم.
خاطرات تلخم دوباره مرور می‌شود که چگونه از هر ابزار ایدئولوژیک همچون کربلا، دین، اسلام و خدا برای توجیه مقابله با برجام استفاده نابه جا می‌شد. راستی چگونه می‌خواهند این رویه را توجیه کنند؟
مفاهیم سخنرانی‌های ائمه جمعه، تریبون های دینی و مجلس، (تحلیل هایی که امروز معلوم شد چقدر سطحی و کم عمق بوده‌اند)، فریادها و یقه دریدن‌ها علیه برجام را به یاد می‌آورم.
هنوز آن تحلیل‌ها در گوش‌هایمان طنینی ناموزون دارد: "نان مردم را به تحریم گره زدند، درصد کمی از مشکلات مردم به تحریم مرتبط است و ... چه ادعایی برای خیزش‌ها می شد."
به جامعه تحریم زده می‌اندیشم؛ بدون تردید بخشی از ناامیدی مزمن شده امروز، مهاجرت‌های فرارگونه و.... ناشی از یاس به ثمر نرسیدن برجام و گشایش‌های ناشی از آن بوده است.
نگاه کنید به آثار تحریم از سال ۹۰ تا ۱۴۰۲، که کشور به میزان ۱۲۱۰ میلیارد دلار دچار عقب‌ماندگی شد. یک مطالعه دیگر نشان می‌دهد هزینه‌های اعمال شده علیه ایران طی چهار سال به حدود ۱۹.۱ درصد تولید ناخالص داخلی واقعی رسیده است (اکونگار). نوسانات رشد در دوره‌های تحریم که در سال های تحت تحریم، به رشد منفی منجر شد که این رشد منفی، بخش های صنعتی را نیز درگیر کرد، و در مجموع، اقتصاد ایران را به یک بیماری مزمن دچار کرد. بیماری که درمان آن با گذشت زمان پیچیده‌تر می شود.
نتایج مطالعات مربوط به ۱۵ سال اخیر نشان می‌دهد هرجا تحریم‌ها شدت یافته، متغیرهای کلان اقتصادی با چالش‌های جدید مواجه شده و هرجا نشانه‌ای از برجام و یا توافق حاصل شده متغیرها رو به بهبود رفته است. این مشاهدات حاکی از آن است که اقتصاد و به ویژه اقتصاد ایران در جهان امروز تا چه اندازه به سیاست‌های خارجی و روابط بین الملل وابسته و از آن متاثر است.
همچنین، مشاهدات و مطالعات نشانگر آن است که در بازه زمانی مورد اشاره، فقرا فقیرتر شده‌اند. به این معنی که فقر شدت یافته است. فقر در مناطق روستایی، حاشیه شهر، فقر گروه‌های آسیب‌پذیر نظیر زنان سرپرست خانوار، کارگران فصلی و ... شدت بیشتری پیدا کرده است.
آمارها نشان می‌دهد که این گروه‌ها در حال حرکت به سمت انواع فقر از جمله فقر سلامت و فقر آموزشی هستند. افزایش آمار بازماندگی از تحصیل (که در حال کاهش بود)، تعداد قابل توجه افرادی که نه در حال تحصیل و نه در حال آموزش هستند (نیت‌ها)، نشان از افزایش فقر آموزش دارد. همچنین کاهش دسترسی به خدمات درمانی به دلیل کاهش درآمد یکی دیگر از آثار مربوط به کوچک شدن اقتصاد تحریم‌زده است. افزایش هزینه‌های درمان باعث شده است تا گروه‌هایی از مردم توان تامین هزینه‌ها را نداشته باشند.
با دقت در شواهد پیرامون شاهد نشانه‌های فقر سلامت در طبقه متوسط هستیم. به عنوان مثال کاهش استفاده از خدمات درمانی در حوزه‌هایی نظیر دندانپزشکی یکی از این موارد است. به این ترتیب شاهدیم، سلامت و آموزش که دو رکن اساسی عدالت در جامعه هستند، طبقاتی و غیر پاسخگو به طبقات پایین شده است. هر چند طبقه متوسط آسیب کمتری از آثار برجام دیده است اما تداوم تحریم‌ها در طول زمان سبب شده که شاهد سقوط طبقه متوسط به دهک‌های پایین‌تر درآمدی باشیم. به طوری که این طبقه نیز به تدریج دیگر قادر نیست از مزایای اقتصادی و اجتماعی برخوردار شود.
آثار تحریم و چالش‌های اقتصادی مترتب بر آن، طی این سال ها بر بازار کار نیز مشهود بوده است. کاهش فرصت‌های شغلی و همچنین کاهش سطح درآمد خانواده‌ها سبب شده است که افراد از یک سو به اشتغال‌های ناپایدار و از سوی دیگر به بازار سوداگری روی آورند. بدین ترتیب شاهد افزایش کارکنان مستقل، و اشتغال‌هایی با درآمد پایین و بدون تامین اجتماعی هستیم که همگی نشان از ضعیف شدن ساختارهای اقتصادی در کشور است.
بر خلاف ادعای بسیاری مبنی بر عدم تاثیر تحریم بر اقتصاد ایران و زندگی مردم، باید پذیرفت که تحریم یک عامل مهم در محدود کردن اقتصاد کشور است که نتایج این محدودیت خود را در زندگی مردم نمایان می‌سازد. این عامل آنقدر شدید است که سیاست‌گذاری‌های متعدد بدون حل این مساله اصلی نمی‌تواند آثار قابل‌توجهی در حل مسایل اقتصادی داشته باشد و صرفا دربردارنده آثار کوتاه مدت و مسکن‌‌گونه است.
بدین ترتیب برخلاف ادعای بسیاری مبنی بر بدون اثر بودن تحریم ها، شاهد تاثیر تحریم‌ها طی این سالها بوده‌ایم.
به یاد می‌آورم که در سال ۹۸ و در پاسخ به سخنرانی رییس جمهور وقت؛ " بلد نیستم بدون ارتباط با خارج، مشکل اقتصاد کشور را حل کنم" ، بیست و یک اقتصادخوانده – بیشتر از دانشگاه امام صادق(ع) که امروز کرسی‌های دولت را اشتغال کرده‌اند- اعلام داشتند که ما ده‌ها راهکار بلدیم. همچنین به یاد می‌آورم جملاتی نظیر " سفره مردم را به برجام گره نمی‌زنیم" ، " ما آب و نان مردم با به دست کدخدا و برجام و مذاکرات گره نزنیم" ، " ما یک خیزش هستیم برای نجات اقتصادی کشور" ، " ما یک خیزش هستیم برای جلوگیری از فقیرتر شدن مردم" ، " ما یک خیزش هستیم که بیشتر از این مردم را تحقیر نکنند" و......
وقتی خبر پیش‌گفته را خواندم با خود اندیشیدم که چه دستاوردی آنقدر ارزش داشت که چنین جامعه را با فقر و فلاکت مواجه سازد؟! ناامید شدن مردم از پی‌گیری‌کنندگان اصلاحات و گشایش سیاست خارجی با چه بهایی بدست آمد؟