نمایشگاه کتاب تهران در حالی از امروز (۱۹ اردیبهشت) کار خود را آغاز کرده است که صنعت چاپ و پخش کتاب زیر بار تورم و خروج تدریجی کتاب خوان‌ها از بازار، در شرف ورشکستگی کامل هستند. نشر مرکز هم نمایشگاه را تحریم کرده است.
به گزارش شاخص آنلاین، سی و پنجمین نمایشگاه کتاب تهران از امروز آغاز به کار می‌کند، با همان قالب آشنای سال‌های اخیر: فروش حضوری و اینترنتی. این در شرایطی است که قیمت کتاب به دنبال تورم بالای چاپ و نشر به قدری بالا رفته است که قدرت خرید عموم جامعه کاهش پیدا کرده است. داده‌های مرکز آمار از تورم تولیدکننده صنعتی نشان می‌دهد که در اسفند ماه ۱۴۰۲ یعنی حدود ۲ ماه مانده به نمایشگاه کتاب، تورم سالانه چاپ به ۵۳.۱ درصد رسیده است. درست ۱ سال پبش از این زمان، تورم سالانه این صنعت به ۵۲ درصد می‌رسید.
وجود تورم بالاتر از ۵۰ درصد در صنعت چاپ و افزایش آن در فاصله اسفند ۱۴۰۱ و اسفند ۱۴۰۲، در شرایطی است که بیشتر صنایع در اسفند ماه تورم پایین‌تر از ۵۰ درصد را تجربه کرده اند. به هر شکل، سایه این تورم سنگین بر سر نمایشگاه سنگینی می‌کند. هرچند کتاب‌ها در ایام نمایشگاه با تخفیف ۱۵ درصدی عرضه می‌شوند و برخی مجموعه‌ها مانند «مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس» تخفیف ۲۰ درصدی دارند، اما قیمت‌ها بیش از توان مصرف کننده بالا رفته اند.
بررسی‌های شاخص آنلاین از بازار کتاب نشان می‌دهد که در فاصله سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲ قیمت کتاب ۴۰۰ درصد رشد کرده است؛ در حالی که بهای دلار به عنوان «لیدر بازارها» به طور متوسط ۲۸۱ درصد رشد کرده است. در چنین وضعی، تخفیف ۱۵ و حتی ۲۰ درصدی اثری در بازیابی قدرت خرید مصرف کننده ندارد؛ بلکه بیشتر به نمایشگاه و درآمدهای جانبی آن، قدرت می‌دهد.
زیان نمایشگاه برای کتاب فروشی‌ها
حتی برپایی نمایشگاه کتاب به زیان کتاب فروشی هاست؛ چرا که کتاب فروشی‌ها به عنوان قلب تپنده بازار کتاب، با خطر تعطیلی به دلیل کاهش استقبال از کتاب مواجه هستند. برگزاری نمایشگاه با حمایت دولت و سر و صدای فراوان، هیچ نفعی برای این قلب تپنده در شرف ایستادن، ندارد.
در این بین، راهبرد دولت توزیع یارانه بین برخی خریداران کتاب است. برای سال ۱۴۰۳ هم ۷۰۰ هزار تومان بن کتاب برای دانشجویان و طلاب، در نظر گرفته شده است. از این میزان ۴۲۰ هزار تومان سهم دانشجویان و طلاب و ۲۸۰ هزار تومان سهم معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد است. برای اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها هم ۸۰۰ هزار تومان در نظر گرفته شده است که ۵۰ درصد آن را باید صاحب بن پرداخت کند. ۵۰ درصد دیگر را هم دولت از محل بودجه وزارت فرهنگ و ارشاد تقبل می‌کند.
اما این میزان یارانه (بن کتاب) نه تنها کمکی به کتاب فروشی‌ها نمی‌کند؛ بلکه قیمت کتاب‌ها را در آستانه برگزاری نمایشگاه کتاب افزایش می‌دهد! همچنین حضور در نمایشگاه به بهانه داشتن بن کتاب، به نفع غرفه دارانی است که در حیات مصلی تهران، بستنی فالوده، پشمک، ساندویچ، آش و… می‌فروشند. در نتیجه بیشتر از اینکه به صنعت نشر کمک شود، پول به جیب غرفه دارانی می‌رود که فضا را از شهرداری تهران اجاره کرده اند.
در این شرایط کمر کتاب فروشی‌ها به عنوان حلقه اصلی وصل خریداران با کتاب می‌شکند. روی همین حساب، برخی ناشران ۳۵امین نمایشگاه کتاب تهران را تحریم کرده اند؛ از جمله نشر مرکز. این انتشارات در اطلاعیه‌ای نوشت: «فروش کتاب در کتابفروشی‌ها بخصوص کتابفروشی‌های کوچک و متوسط کاهش چشمگیری نشان می‌دهد که متاسفانه می‌تواند این شغل را از حیث تناسب درآمد و هزینه، غیراقتصادی کند و به تعطیلی بکشاند.» به همین دلیل مرکز «به رغم نیاز به تأمین نقدینگی» در نمایشگاه حاضر نمی‌شود.
از این رو مرکز با اشاره به ماهیت اقتصادی نمایشگاه کتاب، توصیه کرده است که «منافع بلندمدت» و «توسعه پایدار فرهنگی» فدای سود کوتاه مدت نشود. این ناشر عواقب شرکت در نمایشگاه کتاب را تعطیلی کتابفروشی‌ها و در مرحله بعد تضعیف یا تعطیلی مراکز پخش کتاب اعلام کرده است.
دورهمی به جای توسعه فرهنگ
در سال‌های اخیر، بارها از سوی فعلان بازار نشر کتاب، توصیه شده است که نمایشگاه تهران، به جای فروش کتاب به محل تعامل نویسندگان، مترجمان و ناشران با مردم تبدیل شود تا به جای فروشگاه، کارکرد بازاریابی پیدا کند و از محل گردش، صرف غذا و دورهمی به محل طرح بحث‌های تخصصی در حوزه نشر و فرهنگ تبدیل شود؛ یعنی همان کارکردی که تمام نمایشگاه‌های جهان دارند.
اما به نظر نمی‌رسد که وزارت فرهنگ و ارشاد و شهرداری زیر بار این پیشنهاد بروند. در صورتی که نمایشگاه کتاب، کارکرد نمایشگاه پیدا کند، چاپ خانه ها، کتاب فروشی‌ها و بنگاه‌های پخش کتاب رو به تعطیلی و مرگ نمی‌گذارند اما دخالت دولت در بازار کتاب از طریق هدایت یارانه‌ها و انتشار محتوای مورد تایید «دستگاه‌های فرهنگی» در قالب کتاب و درآمدهای هنگفت شهرداری، مانع از هرگونه تغییری می‌شوند.