آمارهای جدید نشان می‌دهد هرچند فیلترینگ باعث افزایش استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی شده است، هنوز ۸۰ درصد کاربران از پلتفرم‌های خارجی استفاده می‌کنند.
به گزارش شاخص آنلاین، گزارش توصیفی-تحلیلی «اینترنت از نگاه مردم» توسط اندیشکده حکمرانی شریف در اسفندماه ۱۴۰۲ انجام و متن آن به‌تازگی در خرداد ۱۴۰۳ منتشر شده است. گزارشی که در قالب یک نظرسنجی به میزان استفاده از اینترنت و پیام‌رسان‌های داخلی، تأثیرات فیلترینگ و مشکلات استفاده از فیلترشکن‌ها از منظر کاربران پرداخته است.
این گزارش همچنین، مقایسه‌ای بین نظرات کاربران درباره این مسائل در شهریور و اسفند سال گذشته انجام داده است. از داده‌های گردآوری‌شده برای این گزارش این نتیجه به دست آمده که «سیاست محدودسازی پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی خارجی با قریب ۵۸٫۴ درصد عدم رضایت در اسفندماه ۱۴۰۲ تاکنون ناموفق بوده است»؛ این نکته شاید مهم‌ترین یافته‌ی گزارش اندیشکده حکمرانی شریف باشد.
میزان مشترکان اینترنت همراه ۶ برابر مشترکان اینترنت ثابت است
این گزارش حاصل نظرسنجی است که داده‌های پایە آن را مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) در سطح ملی از شهروندان ۱۵ سال به بالا در سراسر کشور گردآوری کرده است. جامعه آماری این گزارش حدود ۸۰ درصد برآورد شده و این نتیجه به دست آمده است که اکثریت کاربران اینترنت با ۶۰٫۵ درصد از اینترنت موبایل، ۲۹٫۱ درصدشان از اینترنت ثابت و سایر و ۱۰٫۴ درصد از آن‌ها فقط از اینترنت ثابت استفاده می‌کنند. ۶۸ درصد از کاربران اینترنت ثابت اعلام کرده‌اند مشترک اینترنت وای‌فای مخابرات هستند و نزدیک به ۲۸ درصد هم گفته‌اند از اینترنت ثابت شرکت‌های خصوصی استفاده می‌کنند.
۶ برابر بیشتر بودن میزان استفاده از اینترنت موبایل نسبت به اینترنت ثابت یکی از مسائلی است که پیش از این نیز کارشناسان و مسئولان به آن اشاره کرده و آن را یکی از مشکلات شبکه اینترنت کشور می‌دانستند. اصلی‌ترین دلایل استفاده کمتر از اینترنت ثابت ضعف فنی و عدم توسعه‌یافتگی تجهیزات این شبکه است و دلیل دیگر این که قیمت اینترنت همراه با وجود کیفیت بهتر نسبت به اینترنت ثابت، چندان گران‌تر نیست و این موضوع باعث می‌شود افراد اینترنت همراه با کیفیت و سرعت بالاتر را به استفاده از اینترنت ثابت ترجیح دهند.
جامعه‌ی آماری شرکت‌کننده در این نظرسنجی اعلام کرده‌اند که مهم‌ترین مشکلی که با اینترنت دارند «کندی سرعت» آن است؛ ۴۳ درصد از افراد به این مشکل اشاره کرده‌اند. ۳۰٫۷ درصد از آن‌ها «هزینه زیاد اینترنت» و ۱۸٫۳ درصد نیز به محدودیت‌های اینترنت و موضوع فیلترینگ اشاره کرده‌اند.
در خصوص میزان استفاده از انواع پیام‌رسان‌ها، یعنی داخلی و خارجی، نیز این گزارش به این یافته رسیده است که ۲۰ درصد از کاربران فقط از پیام‌رسان داخلی، ۲۲ درصد فقط از پیام‌رسان خارجی و ۵۷ درصد از آن‌ها از هر دو پیام‌رسان داخلی و خارجی استفاده می‌کنند.
نمودار استفاده از پیام‌رسان‌ها
شرکت‌کنندگان در این نظرسنجی درباره دغدغه‌هایشان برای استفاده از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی ایرانی نیز گفته‌اند که «کیفیت پایین خدمات» (۲۱ درصد) و «دسترسی به اطلاعات شخصی» (۱۴.۱ درصد) باعث نگرانی‌شان در استفاده از این پلتفرم‌ها می‌شود. البته ۲۹٫۸ درصد از کاربران هم گفته‌اند در استفاده از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی داخلی دغدغه و نگرانی ندارند.
این نارضایتی‌ها از پلتفرم‌های داخلی احتمالاً یکی از دلایلی بوده که باعث شده در میان پلتفرم‌های مختلف داخلی و خارجی، میزان استفاده از دو پلتفرم اینستاگرام و تلگرام در اسفند ماه ۱۴۰۲ نسبت به شهریور ماه این سال افزایش بیشتری داشته باشد. در این بازه ۶ ماهه میزان استفاده از اینستاگرام ۶٫۲ درصد و استفاده از تلگرام ۵ درصد افزایش داشته است. سومین پلتفرمی که افزایش میزان استفاده را تجربه کرده ایتا بوده که میزان استفاده‌اش ۳٫۴ درصد بیشتر شده است.
براساس نتایج این گزارش، تا قبل از تشدید محدودیت‌های اینترنتی در نیمه سال ۱۴۰۱ میزان استفاده از VPN در جامعه ۲۷٫۲ درصد بوده که این میزان در شهریور ۱۴۰۲ به ۶۰٫۳ درصد و در اسفند ۱۴۰۲ به ۶۶.۸ درصد رسیده است. پیش از این نمایندگان سابق مجلس نیز از استفاده ۶۴ درصدی مردم از فیلترشکن خبر داده بودند.
بر اساس نظرسنجی اسفندماه، در مورد مدت زمان استفاده از فیلترشکن، ۱۴ درصد گروه نمونه گفته‌اند اصلا از فیلترشکن استفاده نمی‌کنند. ۲۶٫۴ درصد کمتر از دو ساعت در روز، ۳۵٫۸ درصد روزانه دو تا ۶ ساعت و ۲۱٫۴ درصد ۶ ساعت و بیشتر در روز از فیلترشکن استفاده می‌کنند.
تعداد ساعت‌های استفاده مردم از فیلترشکن
از میان جمعیت استفاده‌کننده وی پی ان ۶۶٫۹ درصدشان از فیلترشکن‌ها و پروکسی‌های رایگان، ۲۵٫۴ درصد از فیلترشکن‌های پولی و ۶٫۳ درصد هم از اکانت فیلترشکن پولی دوستان و آشنایان به‌صورت رایگان استفاده می‌کنند.
موضوع استفاده از VPNهای پولی یکی از مسائلی است که بارها به آن اشاره شده است. گردش مالی سنگین این بازار از یک سو و تحمیل هزینه تهیه فیلترشکن از سوی دیگر، مسائلی بوده‌اند که کارشناسان به آن انتقاد کرده‌اند. «اقتصاد فیلترشکن» ناشی از پرداخت اشتراک قریب یک‌چهارم از جمعیت استفاده‌کننده از فیلترشکن در این گزارش هم مورد اشاره قرار گرفته است.
در متن گزارش در توضیح این موضوع آمده است که یک‌چهارم افرادی که از فیلترشکن استفاده می‌کنند برای استفاده از این ابزار هزینه پرداخت می‌کنند؛ پرداخت این هزینه باعث می‌شود اقتصاد فیلترشکن گردش مالی قابل توجهی داشته باشد که «عملاً این حوزە منفعت-محور را به «سیاهچاله» (Loophole) سیاست‌های حاکمیت مبدل نموده است.» در بخش دیگری از این گزارش نیز این توضیح مطرح شده است: «حدوداً ۲۰ درصد از کاربران از فیلترشکن پولی استفاده می‌کنند و اقتصاد غیرقانونی شکل‌گرفته در این حوزه گردش مالی قابل توجهی دارد. این امر را می‌توان یکی از پیامدهای نامطلوب سیاست فیلترینگ در نظر گرفت که از منظر تحمیل هزینه بر افراد، ایجاد یک بازار غیرقانونی و نیز آسیب‌های فرهنگی، امری ناصواب است.»
۵۶٫۴ درصد افرادی که از فیلترشکن استفاده می‌کنند از قطعی‌های مکرر ناراضی هستند. ۵۲ درصد از سرعت پایین فیلترشکن و ۱۹٫۹ درصد از تبلیغات ناخواسته ناراضی هستند. ۱۷٫۸ درصد مشکل عدم امکان اتصال به برخی پلتفرم‌های داخلی را دارند و ۱۴٫۵ درصد با مشکل آسیب به گوشی تلفن همراه مواجه بوده اند. همچنین ۱۰٫۴ درصد موقع استفاده از فیلترشکن ترس از دسترسی به اطلاعات شخصی تلفن همراه دارند.
تداوم یک سیاست شکست‌خورده
نکته مهم در خصوص استفاده از فیلترشکن‌ها این است که در حالی هزینه عبور از فیلترینگ به سبد هزینه‌های مردم اضافه شده که اگر هدف از آن کم کردن میزان استفاده از پلتفرم‌های خاصی است، عملاً این هدف محقق نشده؛ چراکه میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های خارجی پیش و پس از فیلترینگ کاهش چشمگیری نداشته است.
یافته‌های این گزارش نشان می‌دهد میزان استفاده از اینستاگرام پیش از فیلترینگ ۸۰٫۴ درصد بوده که یک سال و نیم پس از فیلتر شد، یعنی اسفند ۱۴۰۲، به ۷۴٫۵ درصد رسیده؛ یعنی میزان استفاده از این شبکه اجتماعی در این مدت فقط ۶ درصد کاهش پیدا کرده است.
تلگرام هم هرچند فیلتر شدنش به هفت سال قبل برمی‌گردد اما پیش از مهر ماه سال ۱۴۰۱ و موج جدید محدودیت‌ها ۷۸٫۲ درصد استفاده داشته که این میزان در اسفند سال گذشته به ۶۰ درصد رسیده است. در میان پلتفرم‌های خارجی فقط واتساپ کاهش استفاده قابل توجهی داشته و از حدود ۹۲ درصد استفاده در دوره پیش از فیلتر شدن به ۶۶٫۳ درصد استفاده در اسفند ۱۴۰۲ رسیده است.
تعداد کاربران پلتفرم‌های داخلی و خارجی
یکی از دلایل این افت مصرف ۲۹ درصدی این است که پیش از فیلتر شدن واتساپ، کاربران آن را به تلگرامی که فیلتر بود ترجیح می‌دادند اما وقتی واتساپ هم فیلتر شد، کاربران میان این دو پیام‌رسان خارجی فیلترشده، تلگرام را به دلیل امکانات و قابلیت‌های بیشتر ترجیح می‌دادند.
بخش دیگری از گزارش اندیشکده حکمرانی شریف به تأثیرپذیری کاربران از فیلترینگ پرداخته است. بر اساس آمارهای به‌دست‌آمده از پیمایش، ۴۴ درصد از کاربران «تأثیرپذیری اندک از فیلترینگ» داشته و ۳۳ درصدشان «تأثیرپذیری متوسط از فیلترینگ» را داشته‌اند. در این میان تنها ۱۶ درصد از کاربران پس از فیلترینگ «کوچ به پلتفرم‌های داخلی» را تجربه کرده‌اند.
بر اساس نتایج این گزارش، فیلتر شدن پیام‌رسان‌های خارجی به افزایش میزان استفاده از نمونه‌های ایرانی منجر شده است. در این میان، بیشترین رشد در میزان استفاده را ایتا داشته که از ۱۷ درصد استفاده در دوران پیش از فیلترینگ، در اسفند ۱۴۰۲ به میزان استفاده ۵۵٫۹ درصد رسیده است. «بله» از ۱۱ درصد استفاده به ۲۵٫۵ درصد رسیده و روبیکا هم از ۳۱ درصد به ۶۲ درصد استفاده دست پیدا کرده است. فقط سروش‌پلاس پیشرفت چندانی نداشته؛ این پیام‌رسان تا مهر ۱۴۰۱، حدود ۱۳ درصد استفاده داشته که این عدد در اسفند سال گذشته به ۱۴ درصد افزایش پیدا کرده است.
در این گزارش اشاره شده که «مهم‌ترین عامل تعیین‌کنندە اینکه پیام‌رسان اصلی [مورد استفاده] فرد داخلی است یا نه، گرایش سیاسی او (میزان موافقت او با نظام جمهوری اسلامی ایران) است». با در نظر داشتن این عامل، این نتیجه حاصل شده است که ۴۴ درصد موافقان، ۳۱ درصد خاکستری‌ها و ۱۵ درصد مخالفان، پیام‌رسان اصلی مورد استفاده‌شان یک پیام‌رسان داخلی است.
مردم علت فیلترینگ را چه می‌دانند؟
نتایج نظرسنجی که در شهریور ۱۴۰۲ انجام شده نشان می‌دهد ۲۷٫۵ درصد از کاربران «محدودیت انتشار اخبار و محتواهای مخالف دولت» را دلیل اصلی اعمال فیلترینگ دانسته‌اند. ۱۴٫۱ درصد هم معتقد بودند دلیل دولت برای فیلترینگ، «جلوگیری از انتشار محتواهای غیراخلاقی» است و ۱۱ درصد نیز گفته‌اند هدف مسئولان «کنترل و دسترسی دولت به اطلاعات مردم» است. ۱۰٫۱ درصد نیز هدف دولت از فیلترینگ را «حمایت از شبکه‌های اجتماعی داخلی» اعلام کرده‌اند. ۲۰٫۳ درصد دیگر نیز گفته‌اند که نمی‌دانند علت فیلترینگ چیست.
دلایل فیلترینگ
در شهریور ۱۴۰۲ حدود ۴۸ درصد از افراد حاضر در این پیمایش مخالف اعمال محدودیت برای اینترنت بوده‌اند اما این میزان در اسفند سال گذشته به ۵۸٫۴ درصد رسیده است. در واقع، نزدیک به ۶۰ درصد از افراد «حمایت چندانی از سیاست‌های فیلترینگ نمی‌کنند و آن را به نفع جامعه نمی‌دانند.»
۴۱٫۶ درصد از این پاسخ‌دهندگان به این نظرسنجی اعلام کرده‌اند که از میان پلتفرم‌های متعدد فیلترشده اولویتشان برداشته شدن فیلترینگ اینستاگرام است. ۲۹٫۴ درصد از افراد خواستار رفع فیلتر واتساپ هستند و ۱۶٫۵ درصد هم تلگرام را اولویت خود برای رفع فیلتر اعلام کرده‌اند.
پلتفرم‌هایی که کاربران می‌خواهند رفع فیلتر شوند
«معنای ادراک‌شده از سیاست فیلترینگ» توسط مردم نکته قابل ملاحظه دیگری است که در این گزارش به آن اشاره شده است. تنها ۳۱٫۴ درصد از افراد گفته‌اند که معانی مطلوبی از سیاست فیلترینگ درک کرده‌اند؛ درحالی‌که اکثر افراد جامعه یا درکی از سیاست فیلترینگ نداشته‌اند یا معنای مطلوبی از آن دریافت نکرده‌اند.
۳۸٫۵ درصد از کاربران معانی نامطلوبی از این سیاست فهمیده‌اند و برای ۲۰٫۳ درصد از کاربران، معنای این سیاست مبهم است. این گزارش از یافته‌های مذکور نتیجه گرفته که: «می‌توان گفت که سیاست فیلترینگ در معناسازی و پیوست رسانه‌ای-اقناعی خود چندان موفق نبوده است.»
متن کامل این گزارش را این‌جا بخوانید.