تازه‌ترین گزارش پژوهشی اتاق تهران در مورد هزینه و درآمد خانوارها نشان می‌دهد قدرت پس‌انداز و سبد مصرف ۹ دهک درآمدی بسیار کاهش پیدا کرده است. در سال ۱۴۰۱ شاهد کاهش درآمدها در کل کشور نسبت به سال ۱۴۰۰ بودیم؛ موضوعی که ۶۰ درصد تولید ناخالص داخلی کشور را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد و در صورت ادامه روند بر کاهش بخش عمده‌ای از تقاضا در اقتصاد ایران تاثیر می‌گذارد.
به گزارش شاخص آنلاین، هزینه‌ای که خانوارها برای پوشش سبد مصرف خود پرداخت می‌کنند، معیاری مهم برای سنجش وزن تقاضا محسوب می‌شود. تازه‌ترین گزارش معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران پیرامون الگوی مصرف و درآمد خانوارهای استان تهران و کشور، هم می‌گوید که حدود ۶۰ درصد تولید ناخالص داخلی مربوط به مصرف خانوار است. با توجه به اینکه تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۲۲ به ۳۸۸ میلیارد دلار می‌رسید، از این عدد می‌توان چنین نتیجه گرفت که نزدیک به ۲۳۳ میلیارد دلار محصول تقاضایی است که مصرف خانوار در اقتصاد ایران ایجاد کرده است. با این وجود شاهد تغییراتی در سبد مصرف خانوارهای کشوردر فاصله سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ هستیم که نتایج نگران کننده آن در گزارش اتاق تهران منعکس شده است؛ از جمله اینکه در این فاصله زمانی حدود ۱۰ درصد به مجموع هزینه‌های مسکن و خوراک خانوارهای شهری و روستایی افزوده شده و در مقابل از سایر هزینه‌ها کاسته شده است.
قربانی شدن تفریحات در سبد مصرف
این واقعیت نشان دهنده کوچک شدن سایر اجزای سبد مصرف کنندگان شهری و روستایی است؛ یعنی از هزینه‌های درمان، بهداشت، تفریح و سرگرمی، ارتباطات و… کاسته شده تا هزینه‌هایی که کفاف زندگی حداقلی (داشتن سرپناه و غذا) را می‌دهند، فراهم شوند. تازه‌ترین گزارش شاخص قیمت مصرف کننده مرکز آمار هم نشان می‌دهد که تورم هتل و رستوران، پوشاک و کفش، بهداشت و درمان، حمل و نقل نسبت به سایر هزینه‌ها از جمله خوراک و مسکن، بیشتر افزایش یافته است. بر این اساس تورم هتل و رستوران ۵۵.۴ درصد، پوشاک و کفش ۴۷.۹ درصد، بهداشت و درمان ۴۶.۶ درصد، حمل و نقل ۴۵ درصد و تفریح و فرهنگ ۴۴.۸ درصد، در مهر ۱۴۰۲ نسبت به مدت مشابه در سال گذشته افزایش یافته اند.
کاهش سهم یارانه و درآمد ناشی از شغل
این در شرایطی است که طبق گزارش اتاق تهران، خانوارهای کشور عمده درآمد خود که محل تامین مخارج مسکن و خوراک است را از محلی به غیر از مشاغل رسمی تامین می‌کنند. مرکز آمار در این زمینه اعلام کرده که ۵۸.۴ درصد از ۶۴ میلیون و ۴۵۷ هزار نفر جمعیت کشور که در سن کار قرار دارند، غیرفعال هستند؛ به این معنی که یا در بازار کار غیررسمی حضور دارند یا اینکه درآمدشان از محل‌های دیگر تامین می‌شود. اتاق تهران از یافته‌های خود چنین نتیجه گرفته که اکثر درآمد خانوار از بخش‌هایی به دست می‌آید که به نظر می‌رسد مولد نیستند. اتاق تهران همچنین به موضوع یارانه نقدی هم اشاره داشته است. بر این مبنا، سهم درآمد حاصل از یارانه برای تامین هزینه‌های خانوار «بسیار اندک» و «نزدیک به صفر» توصیف شده است؛ در شرایطی که سهم یارانه از کل درآمد خانوار در سال ۱۳۹۶ در دهک‌های پایین درآمدی «چشمگیر» بود.
افزایش اختلاف درآمد دهک ها
توزیع درآمد در ایران به گونه‌ای است که فاصله دهک اول (کم درآمدترین) با دهک دهم (پردرآمدترین) بسیار افزایش پیدا کرده است. بر اساس گزارش اتاق تهران، درآمد دهک دهم ۳۰ برابر دهک اول است. این تفاوت برای خانوارهای روستایی ۱۸.۳ برابر و برای خانوارهای شهری تهران ۸.۶ برابر است. در این میان ۲۸.۲ درصد خانوارهای شهری و ۳۵.۲ خانوارهای روستایی کشور، درآمدی کمتر از هزینه‌های زندگی داشته اند. در میان خانوارهای شهری کشور ۲ دهک اول، در میان خانوارهای روستایی ۳ دهک اول و در میان خانوارهای تهرانی هم ۲ دهک اول چنین وضعیتی را تجربه می‌کنند. یافته اتاق تهران در مورد نسبت درآمد و هزینه نشان می‌دهد که به جز دهک دهم، درآمد و هزینه‌ها به یکدیگر نزدیک هستتند. البته طبق داده‌های مرکز آمار ایران، تورم نقطه‌ای دهک دهم در مهر ماه ۱۴۰۲ نسبت به مدت مشابه در سال ۱۴۰۱ بالاترین در کل دهک‌ها بوده و به ۴۲.۱ درصد می‌رسید؛ موضوعی که نشان دهنده سبد مصرف بزرگتر این دهک و تحمیل تورم به آن است.
سهم خوراک و مصرف آموزش
بنابر ارزیابی اتاق تهران، یکی از شاخص‌های سنجش رفاه خانوار سهم هزینه‌های خوراک نسبت به کل هزینه هاست. پژوهشگران اتاق با استناد به داده‌های موجود نشان داده‌اند که با حرکت از دهک اول به سمت دهک آخر درآمدی، این سهم کمتر می‌شود؛ به این معنی که رفاه دهک‌های بالای درآمدی بیشتر است. به بیان دیگر، افزایش سهم خوراکی از هزینه، سهم سایر هزینه‌ها را می‌بلعد و به کاهش رفاه مینجامد. البته در فاصله سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ این سهم برای تمام دهک‌ها زیاد شده است. پس در نتیجه سطح رفاه برای تمام جامعه کاهش یافته است. در کنار افزایش سهم خوراکی ها، سهم آموزش در طول سال‌های گذشته از کل هزینه‌های مصرف خانوار به شدت کم شده است؛ البته به جز دهک دهم که فعلا مجبور نیست از هزینه‌های آموزش بکاهد. بر اساس گزارش مرکز آمار، در مهر ۱۴۰۲ سهم تورم آموزش در سبد دهک دهم به ۰.۲۵ درصد می‌رسد؛ در حالی که میزان آن برای دهک اول به ۰.۰۳ درصد می‌رسید که کمترین در کل دهک‌ها محسوب می‌شود. بررسی اتاق تهران نشان می‌دهد که در فاصله ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ حدود ۷۳ درصد از هزینه‌های دهک اول در زمینه آموزش کاسته شده است. اتاق هشدار داده که در صورت تداوم «فقر بین نسلی» ایجاد می‌شود.
رشد هزینه‌ها در تهران
با اینکه طبق داده‌های مرکز آمار، تورم استان تهران، کمترین در کل کشور است و اتاق هم در گزارش خود عنوان کرده که تهرانی‌ها بالاتر از متوسط کشور درآمد دارند اما فشار هزینه‌ها به گونه دیگری بازی نسبت درآمد و هزینه را در این استان رقم زده است. طبق گزارش مرکز آمار، تورم خانوارهای تهرانی در مهر ۱۴۰۲ به ۴۰.۷ درصد می‌رسید؛ در حالی که تورم کل کشور ۴۵.۵ درصد اعلام شد. با این وجود، پژوهش اتاق اینگونه می‌گوید که هزینه‌ها به درآمد تهرانی‌ها بالاتر از سایر نقاط کشور است. گزارش اتاق نشان داده که خانوارهای تهرانی در سال ۱۴۰۱ بیش از ۲۳ میلیون تومان درآمد داشته اند؛ در شرایطی که هزینه‌های آن‌ها به کمتر از ۲۰ میلیون تومان می‌رسید. این در شرایطی است که در کل کشور، درآمد خانوارها به بیش از ۱۶ میلیون تومان و هزینه‌های آن‌ها به کمتر از ۱۵ میلیون تومان می‌رسید. در همین حال رشد هزینه و درآمد تهرانی در سال ۱۴۰۱ کمتر از کشور بود. بر این اساس، در کشور، شاهد رشد کمتر از ۵۰ درصدی درآمد و هزینه (سر به سر) و رشد ۴۳ درصدی درآمد و ۴۲ درصدی هزینه در تهران بودیم. این در شرایطی است که رشد هزینه و درآمد در سال ۱۴۰۰ بیشتر از سال ۱۴۰۱ بود. در سال ۱۴۰۰ درآمد و هزینه در کشور به ترتیب کمی بیش از ۵۰ درصد و بیش از ۴۹ درصد بود اما در تهران به ترتیب حدود ۴۵ درصد و حدود ۴۴ درصد ثبت شد. این ارقام نشان دهنده کاهش درآمدها در کل کشور در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ و متعاقب آن کوچکتر شدن سبد مصرف (هزینه) است. در مجموع درآمد و هزینه‌های خانوارها بسیار به یکدیگر نزدیک شده اند. واقعیتی که نتیجه‌ای جز کوچک شدن قدرت پس‌انداز و قدرت مصرف نداشته است.
