اخبار پیوستن ایران به بریکس و مزایای اقتصادی آن، بازتاب زیادی در رسانه‌ها داشته است. بریکس در درون خود ابزارهایی دارد که می‌تواند به تامین مالی کشورها و تبادلات تجاری آن‌ها بدون اتکا به دلار کمک کند. اما آیا ایران می‌تواند از این مزایا برخوردار شود؟
به گزارش شاخص آنلاین، حرکت به سمت یک جهان چند قطبی مهم‌ترین معیاری است که برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی را در سال ۲۰۰۶ به دور هم جمع کرد تا باشگاه اقتصادی-سیاسی «بریکس» را ایجاد کند. البته راه اندازی باشگاهی نامتناجنس از تمدن‌های گوناگون، در جهان پساسوسیالیستی-پسااستعماری پیچیدگی‌های خود را داشت و دارد. از ابتدای ژانویه امسال هم مصر، ایران، عربستان، اتیوپی و امارات به عضویت بریکس درآمدند تا عمق راهبردی آن در خاورمیانه و شاخ آفریقا گسترش یاید.
هسته اول بریکس اما قصد ندارد که به همین ائتلاف بسنده است. همکاری با MERCOSUR (بازار مشترک کشورهای آمریکای جنوبی)، EAEU (اتحادیه اقتصادی اوراسیا)، SACU (اتحادیه گمرکی جنوب آفریقا) و SCO (سازمان همکاری‌های شانگهای) در برنامه‌های بریکس قرار دارد. اگر بریکس نتواند این ائتلاف را تقویت کند و کارکردهای این نهادها را از طریق یک کمربند توزیع قدرت به خود وصل کند، نمی‌تواند به مهم‌ترین هدف خود یعنی «ائتلاف جهانی بدون آمریکا» دست یابد.
رقابت بریکس با G۷
برقراری چنین نظمی بسیار پیچیده است؛ در حالی که آمریکا نمی‌خواهد قدرت خود برای تنظیم نظم جهانی را از دست بدهد. در همین حال، بریکس باید با G۷ (هفت اقتصاد پیشرفته بزرگ) مقابله کند؛ سازمانی که ۴۵.۹ تریلیون دلار از اقتصاد جهان را به رهبری آمریکا در اختیار دارد. گروه هفت، برخلاف بریکس که سازمانی دولت گرا محسوب می‌شود، بر کثرت گرایی لیبرال تاکید دارد.
در حال حاضر، گروه هفت ۴۵.۹ تریلیون دلار از اقتصاد جهان را در دست دارد؛ در حالی که سهم بریکس به بیش از ۲۴ تریلیون دلار می‌رسد. بریکس برای رقابت با G۷ باید قدرت خود در حوزه‌های مالی و سرمایه‌گذاری را افزایش دهد و در ضمن به اعضای خود این اطمینان را بدهد که ریسک‌های تجارت جهانی مانند افزایش ارزش دلار، تعرفه‌های آمریکا بر واردات، تحریم‌های خزانه داری آمریکا و اتحادیه اروپا به اقتصادشان آسیب نمی‌رساند.
اهداف توسعه‌ای بانک NBD
این موضوع به ویژه برای ایران و روسیه که تحت تحریم‌های اروپا و آمریکا هستند، بسیار مهم است. بریکس برای اطمینان بخشی به اعضا در این زمینه، یک بانک توسعه‌ای راه اندازی کرده است. این بانک با عنوان New Development Bank (NBD) یا «بانک توسعه‌ای جدید» معروف است.
این بانک در اهداف خود تامین مالی پروژه‌های زیرساختی مبتنی بر توسعه پایدار را هدف‌گذاری کرده است؛ هدفی که در ظاهر، به درد ایران و کشورهایی می‌خورد که با تورم بالا و بی‌انگیزگی بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری و درگیر شدن در پروژه‌ها روبرو هستند.
این بانک تا به حال ۳۲.۸ میلیارد دلار تامین مالی انجام داده و خود را در ۹۶ پروژه درگیر کرده است؛ از جمله پروژه ذخایر استراتژیک گاز مایع چین با تامین مالی ۴۳۶ میلیون دلاری و پروژه زیرساختی آب راجستان هند. در این پروژه هم ۳۴۵ میلیون دلار تامین مالی پیش بینی شده است.
نگاه خاندوزی به منافع NBD
احسان خاندوزی، وزیر اقتصاد و دارایی در یادداشتی که آبان ماه امسال در پایگاه اطلاع‌رسانی دولت منتشر کرد، NBD را با بانک جهانی مقایسه کرده بود: «اهداف و وظایف این بانک بسیار شبیه گروه بانک جهانی است. عضویت در بانک توسعه جدید می‌تواند ثمرات قابل توجهی در حوزه تأمین مالی زیرساختی و توسعه‌ای داشته باشد.»
با این وجود، خاندوزی حتی اشاره‌ای در این مورد که ایران تحت تحریم چگونه می‌تواند از زیرساخت‌های مالی NBD برای تامین مالی پروژه‌هایش بر زمین مانده‌اش استفاده کند، نداشت.
این در شرایطی است که بیشتر پروژه‌هایی که در ایران «کلنگ زنی» شده اند، با توسعه پایدار که مبتنی بر حفاظت از محیط زیست اثر بخشی مصرف انرژی و انرژی پاک هستند، نسبتی ندارند.
محمد باقر قالیباف، رئیس مجلس گفته است که از بین ۱۰هزار پروژه‌ای که در کشور وجود دارد هزار پروژه منطق اقتصادی دارد. در نتیجه غالب پروژه‌هایی که در ایران راه اندازی شده اند، نمی‌توانند جذابیتی برای تامین مالی از سوی NBD داشته باشند.
تقلای ایران برای «جایگزین سوئیفت»
بریکس علاوه بر NBD محصول دیگری هم عرضه کرده است؛ سیستم پرداخت جایگزین سوئیفت که به BRICS Pay معروف است. افزایش تجارت با استفاده از ارزهای داخلی، ارزهای دیجیتال و ارز بریکس از جمله خدماتی است که بر روی بریکس پی در آینده پیاده می‌شوند.
بریکس مدعی است که «روسیه، چین و هند آماده هستند تا ارزهای دیجیتال خود را تا اوایل سال ۲۰۲۵ برای استفاده مشترک راه اندازی کنند». ایران هم به عنوان عضو نوپای رسمی بریکس در حال راه اندازی ریال آفشور (ریال برون مرزی) است.
از آنجا که این نسخه از ریال به طور الکترونیک صادر می‌شود، دردسر انتقال بانکی و کاغذ بازی را ندارد اما ریال آفشور بیشتر از اینکه در بریکس پی کاربرد داشته باشد برای تجارت ریالی ایران با عراق و افغانستان به کار گرفته خواهد شد. ایران برای استفاده از مزایای بریکس پی، چاره‌ای جز کار با یوان دیجیتال یا راه اندازی یک ارز مشترک برای تجارت با روسیه ندارد.
البته باید دید که هزینه دسترسی به یوان دیجیتال چه قدر است و تا چه میزان در تسویه حساب‌های خارجی ایران کاربرد خواهد داشت.
در حال حاضر یوان دیجیتال در خود چین هم کاربردهای محدودی دارد اما دولت چین درصدد گسترس آن از روش‌هایی چون توزیع در میان گردشگردان چینی است که به سنگاپور سفر می‌کنند. در واقع، یکی از کاربردهای یوان غیرکاغذی، تبدیل شدن به ارز مسافرتی است.
ابهام در آمادگی ایران
ایران هنوز جای پای خود را در بریکس پیدا نکرده است و با گام های لرزان در ابتدای راه قرار دارد. هیاهویی که بر سر مزایای عضویت این کشو به راه افتاد است، در این مقطع و با وضع موجود در کشور، نمایشی است.
قطعا ایران نمی‌تواند از مزایایی که بریکس نصیب چین، هند، آفریقای جنوبی، عربستان و چند کشور دیگر می‌کند، استفاده کند.
عمده پروژه‌هایی که بانک توسعه‌ای بریکس تامین مالی آن‌ها را برعهده گرفته است، در مسیر «ابتکار کمربند و جاده» چین قرار دارند؛ مگاپروژه‌ای که زیرساخت‌های ۷۰ کشور جهان را در مسیر کریدور شرق-غرب و شمال-جنوب به یکدیگر متصل کند؛ آنهم با اهداف مبتنی بر توسعه پایدار.
این در شرایطی است که نبود اجماع بر سر دست یافتن به توسعه پایدار که حق تنفس در هوای پاک و دسترسی همگانی به انرژی‌های نو را به رسمیت می‌شناسد، آماده نبودن زیرساخت‌های کشور برای اتصال به کریدور شمال-جنوب، سر به سر شدن نرخ سرمایه‌گذاری و استهلاک سرمایه، تورم بالای ۴۰ درصد و مشارکت پایین نیروی کار تحصیل کرده در بازار کار که به ۲۷.۵ درصد جمعیت شاغل می‌رسد؛ از جمله مهم‌ترین موانع پیش روی ایران برای استفاده از مزایای بریکس محسوب می‌شوند.