مسعود پزشکیان در شرایطی سکان ریاست جمهوری را در اختیار گرفته است که جامعه حامی او و سایر مردم، انتظاری جز چرخیدن چرخ زندگی‌شان ندارند اما تحریم‌ها مانع از دست‌یابی به این خواسته شده است. برای حل این معضل چاره‌ای جز احیای برجام یا امضای توافق وجود ندارد.
به گزارش شاخص آنلاین، آیا بازگشت به برجام غیرممکن شده است؟ عده‌ای در پاسخ می‌گویند: بله؛ اما دنی سیترینوویکز یادداشت نویس اندیشکده شورای آتلانتیک، اعتقاد دارد که بدون یک توافق که بر اساس انتظارات تعدیل شده طرفین به دست می‌آید، جنگ نازل می‌شود؛ اتفاقی که هیچ کس آن را نمی‌خواهد.
این دیدگاه، نشان می‌دهد که مسعود پزشکیان، رئیس جمهور منتخب ایران، برای قانع کردن غربی‌ها و داخلی‌ها برای امضای یک توافق جدید، حتی بر پایه برجام، کار سختی را پیش روی خود دارد.
از سویی، این روزها پزشکیان با انتقادات داخلی از جانب اصلاح طلبان و اصول گرایان رادیکال روبروست. اصول گرایان، مسعود پزشکیان و جواد ظریف، رئیس شورای راهبردی انتقال دولت چهاردهم را به اجرای خالص‌سازی متهم می‌کنند. اصلاح طلبان هم نسبت به اینکه استمرار طلبان وارد شورای راهبردی انتخاب وزرا شده اند، هشدار می‌دهند.
به نظر می‌رسد که هر دو گروه، تلاش می‌کنند که سهمی از کابینه آینده داشته باشند؛ آنهم با انتشار برچسب‌های خالص‌سازی و استمرار وضع موجود. اینکه در نهایت کابینه چه آرایشی پیدا کند تا پزشکیان راه پیچیده ، یافتن جایگزین برای مخروبه به جا مانده برجام را پیدا کند، در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
اما به نظر می‌رسد که شورای راهبردی انتخاب وزرا به گونه‌ای برگزیده شده‌اند که دولت برآمده از آن، راهکاری برای احیای برجام بر حسب مقتضیات موجود، پیدا کند. گزینه‌های اقتصادی این شورا هم افراد خبره‌ای به نظر می‌رسند؛ از جمله محمد رضا جلایی پور، علی طیب نیا و حسین عبده تبریزی. در راس سیاست خارجی هم خود ظریف قرار دارد که یک پای برجام بود.
بیشتر بخوانید
راه حل خنثی‌سازی تحریم‌ها | جانمایی جدید ایران در اقتصاد جهانی
هزینه ۱۲۱۰ میلیارد دلاری تحریم برای کشور | گسترش فقر تحت تاثیر تحریم ها
تغییر موازنه نظامی و آینده برجام
فارغ از اینکه برجام مانند هر معاهده بین دولتی دیگری، دارای نقایصی از جمله غیرالزام‌آور بودن پذیرش آن به مثابه قانون در کشورهای امضا کننده بود، سایه جنگ را به واسطه خارج کردن ایران از فصل هفتم منشور سازمان ملل، دور کرد. حالا اما اوضاع تغییر کرده است.
پس از وقایع ۷ اکتبر سویه‌های موزانه نظامی موجود در نظم امنیتی منطقه برهم ریخت. ایران و اسراییل به طور مستقیم علیه یک دیگر اقدام کردند و گروه‌های موسوم به مقاومت، اقتصاد منطقه را زیر سایه حضور نظامی خود بردند.
پس از فروپاشی تشکیلات سیاسی-اقتصادی داعش در عراق و سوریه، ائتلاف این گروه‌ها از هم گسسته شد. آن‌ها تقریبا به سایه رفته بودند اما ۷ اکتبر زمینه ظهور مجدد آن‌ها را در عرصه سیاسی رقم زد تا زمینه تغییر موزانه نظامی فراهم شود. این شرایط، دیگر برجام ۲۰۱۵ را رقم نمی‌زند. از سویی دیگر، رئیس جمهور منتخب ایران هم مانند سلف وقت خود در سال ۲۰۱۵ فکر نمی‌کند.
بیشتر بخوانید
برنامه‌های چهارده‌گانه جراح قلب برای اقتصاد ایران
نسخه جراح قلب برای اقتصاد | ایده‌های پزشکیان برای رشد اقتصاد و رفع تحریم
امید پزشکیان به جهان جدید
پزشکیان در یادداشت اخیر خود عنوان «پیام من به جهان جدید» را برگزید. عنوانی که نشان می‌دهد که او با نگاه معطوف به شرق به هر توافقی از جمله توافق با غرب می‌اندیشد. برجام توافقی بود که مناسب با فضای آن زمان با نگاه به همکاری‌های تنگاتنگ اقتصادی با اروپا و ایجاد موازنه بین آمریکا با روسیه و چین در سیاست خارجی ایران تنظیم شده بود.
پزشکیان برای رفع مشکلات اقتصادی کشور به چین و روسیه نگاه می‌کند: چین و روسیه همواره در روزهای سخت دوست و پشتیبان ما بوده‌اند. ما این دوستی را بسیار ارزشمند می‌دانیم. نقشه راه ۲۵ساله ایران و چین یک گام مهم در جهت ایجاد یک «شراکت جامع راهبردی» سودمند برای هر دو کشور بود؛ و ما تمایل داریم در آستانه ورود به نظم جدید جهانی، همکاری‌های گسترده‌تری در این مسیر با پکن برقرار سازیم.
بنابر این، پزشکیان با حسن روحانی، محمد خاتمی و حتی اکبر هاشمی رفسنجانی در نگاه به شرق تفاوت دارد. اگر آن‌ها با شرق تنها شراکت می‌کردند، پزشکیان خواهان شراکت راهبردی است؛ چرا که او به نظم جدید باور دارد.
افزایش قدرت هسته‌ای ایران
سویه دیگری که می‌تواند توافق احتمالی جایگزین برجام را متفاوت کند، بالاتر رفتن توان هسته‌ای ایران نسبت به دوران برجام و حتی پیش از آن است. دنی سیترینوویکز یادداشت‌نویس اندیشکده شورای آتلانتیک می‌گوید که تهران به پیشرفت‌های قابل توجهی در زمینه ظرفیت غنی‌سازی دست یافته است.
او نمونه می‌آورد که زمان گریز هسته‌ای ایران از یک سال در پیش از برجام دیگر دست یافتنی نیست؛ چرا که ایران در این مدت به پیشرفت‌های بی‌سابقه‌ای در زمینه غنی‌سازی اورانیوم دست یافته و این هدف‌گذاری را عملا غیرممکن کرده است.
این تحلیل گر، در همین حال تاکید می‌کند که ایران مانند سال ۲۰۱۵ تجهیزات و تاسیسات غنی‌سازی خود را جمع نمی‌کند؛ چرا که به دنبال خروج آمریکا از برجام، به نیت این کشور بدبین شده است.
از سویی، آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا زمان گریز هسته‌ای ایران را دو هفته اعلام کرده است. این زمان با یک سال مورد اشاره پیرامون زمان گریز در سال ۲۰۲۵ که در یادداشت سیترینوویکز به چشم می‌خورد، بسیار تفاوت دارد. به همین دلیل، غربی‌ها دیگر نمی‌توانند تعدیلات مورد نظر خود بر روی برنامه‌ای هسته‌ای ایران، مانند سال ۲۰۱۵ وارد کنند.
بیشتر بخوانید
ترس از تنش نظامی چه برسر اقتصاد می‌آورد | روند نزولی نرخ تشکیل سرمایه در ایران
پیشنهاد وزارت اقتصاد برای دور زدن تحریم بارمزارز | به شرکت‌های خارجی رمز ارز به عنوان وثیقه بدهیم
بدینی پزشکیان به آمریکا
اما ایران و دولت مسعود پزشکیان هم به مزایای اقتصادی توافقی جدید برای ایجاد ارتباطات اقتصادی قوی‌تر با چین و روسیه در درجه اول و حتی برخی کشورهای اروپایی در درجه دوم نیاز دارند. در واقع، ایران دیگر مانند دوره برجام به مزیت‌های سیاسی و اقتصادی برجام در پیوند عمیق با اروپا و پیوند کنترل شده و محافظه‌کارانه با دموکرات‌های آمریکا نگاه نمی‌کند.
ایران حالا بدبین است و خود پزشکیان هم با اشاره به خروج آمریکا از برجام، بر روی آن اصرار دارد: ایالات متحده آمریکا و متحدان غربی‌اش، نه تنها یک فرصت تاریخی را برای کاهش و مدیریت تنش‌ها در منطقه و جهان از دست دادند، بلکه به طور جدی معاهده منع گسترش (npt) را تضعیف کردند چرا که نشان دادند هزینه‌های پایبندی به اصول‌عدم اشاعه می‌تواند از فواید احتمالی آن بیشتر باشد.
اما پزشکیان هم خوب می‌داند که سانتریفوژ و چرخ زندگی مردم باید با یکدیگر بچرخند. ادامه تحریم‌ها در سایه کشیده شدن ماشه مرگ برجام در سال ۲۰۲۵ تعادل میان این دو را برهم می‌زند. ضمن اینکه تحریم‌ها و البته نپیوستن ایران به FATF امکان شراکت ۲۵ساله ایران در نظمی که چین برای آینده جهان تدارک دیده است، را برهم می‌زند.
بیشتر بخوانید
بازتاب چین در نگاه پزشکیان و جلیلی | همکاری اقتصادی با چین به کدام سمت می‌رود
قاعده چین برای سلب تمامیت ارضی ایران | یک سال تجارت چین و اعراب برابر با توافق ۲۵ساله
جایگاه روسیه و چین
بر همین اساس، باید انتظار داشت که توافق برجام با شرایط تازه‌ای احیا شود. اما این شرایط جدید، نیازمند به تعادل رسیدن خواسته‌های ایران و غرب و ارضای روسیه و چین است. هنوز موانعی مانند جنگ اوکراین بر سر راه این توافق وجود دارد.
روسیه می‌خواهد که با دست بالا از اوکراین خارج شود و زمین سوخته‌ای از این کشور به جا گذارد. از این رو هرگونه‌ای توافقی بر سر اوکراین را با قضیه ایران گره زده است و بازهم خواهد زد.
چین هم در پی فتح بازارهای جدید است و ایران می‌تواند فرصت خوبی باشد؛ به ویژه اگر پای پروژه‌های کلان منطقه‌ای در میان باشد. این پروژه ها، دست چین را در خلیج فارس و دریای عمان بالا می‌کشند و حضور نظامی و اقتصادی‌اش را در این منطقه تقویت می‌کنند. چین می‌خواهد که در خلیج فارس موی دماغ آمریکا باشد؛ همانطور که آمریکا در دریای جنوب چین با او چنین می‌کند.
بر همین اساس، هر توافقی در زمینه برنامه هسته‌ای ایران، دغدغه‌های امنیتی-اقتصادی چین و روسیه را در نظر خواهد گرفت؛ در غیر این صورت، ضمانت اجرایی نخواهد داشت.
در این بین، دونالد ترامپ، به صراحت وعده خروج آمریکا از مناسبات نظامی اروپا و اوکراین با روسیه را داده است. کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سال ۲۰۲۴ وعده صلح را داده است.
این تضمین می‌تواند خیال روسیه را راحت کند. ضمن اینکه ترامپ از گسترش ناتو به سمت مرزهای روسیه حمایت نمی‌کند. اینکه اساسا ترامپ اعتقادی به ناتو ندارد، تفسیر اشتباهی است. ترامپ می‌خواهد که اعضای ناتو به آمریکا به چشم صندوق حمایت مالی از ناتو نگاه نکنند.
در نتیجه می‌توان انتظار داشت که ناتو در دوران ترامپ، توسعه طرح‌های نظامی‌اش را محدود کند. این اتفاق در عمل همان چیزی می‌شود که روسیه می‌خواهد.
بیشتر بخوانید
خطر پیروزی ترامپ برای اقتصاد ایران | پیروزی ترامپ ایران را در چه موقعیتی قرار خواهد داد؟
تاثیر ترور ترامپ بر اقتصاد ایران | موضع گیری خطرناک معاون ترامپ علیه ایران
انتظارت طرفین در آینده
در این شرایط، روسیه راحت‌تر می‌تواند بحث توافق هسته‌ای پیرامون ایران را پیش بکشد و به جای مانع، به بخشی از راه حل تبدیل شود. اما برجام نوین برای اجرایی شدن، به توافق ایران و غرب بر سر برخی موارد نیاز دارد.
بنابر تحلیل شورای آتلانتیک، غرب خواهد خواست که ایران چند ماه تا رسیدن به غنی‌سازی ۹۰ درصد فاصله داشته باشد و یک رژیم بازرسی بلندمدت، پیرامونش شکل بگیرد. در عوض تحریم‌های بخش انرژی برداشته می‌شوند.
توافق جدید هم با خط قرمزهای ایران در زمینه برنامه‌های موشکی و پهبادی و آنچه کمک به نیروهای نیابتی خوانده می‌شود، درگیری نخواهد داشت؛ موضوعی که البته برای غرب چالش برانگیز است.
پزشکیان هم باید بر چالش‌های داخلی غلبه کند. باید دید که آیا در سال ۱۴۰۳ مقدمات امضای معاهده‌ای جدید فراهم می‌شود یا اتفاقات آینده از جمله بحران در خاورمیانه و گرم ماندن تنور جنگ اوکراین، بازیگری خواهند کرد.